sábado, 30 de novembro de 2013

LA FLORA GALLEGA Y EL PADRE MERINO



LA FLORA GALLEGA Y EL P. MERINO / Martínez Gómez, José (ZENITRAM)
14 de maio de 1930
Imprenta Nós – A Cruña. Avenida de Linares Rivas, 50
19 p ; 24,5 cm.

A separata exenta dos Arquivos do Seminario de Estudos Galegos titulada La flora gallega y el Padre Merino foi escrita por José Martínez Gómez (ZENITRAM) e impresa por Nós en maio de 1930, no obradoiro da Avenida de Linares Rivas da Coruña.

Este traballo foi incluído no quinto volume dos Arquivos do Seminario de Estudos Galegos.

Baltasar Merino, máis coñecido como o Pai Merino, foi un botánico e relixioso vinculado á Compañía de Xesús que exerceu como profesor de ciencias no colexio Apóstolo Santiago da Guarda. Aguilloado pola curiosidade científica, Merino recolleu nos tres volumes da Flora descriptiva e ilustrada de Galicia, publicados en Compostela entre 1905 e 1909, o primeiro estudo sistemático sobre a flora galega.

ZENITRAM é o anagrama do crego José Martínez López, párroco da igrexa de San Xurxo da Coruña e tamén director do xornal católico El Eco de Galicia, publicado entre 1904 e 1916 e que foi o órgano de expresión do arcebispado. Martínez foi tamén un afervoado defensor da doutrina católica.

Martínez deixou o xornal en 1914 para trasladarse a Bueu por orde do arcebispo Martín Herrera, como consecuencia da publicación dun artigo crítico no xornal. (2)

Pouco antes da publicación da separata de Zenitram sobre o pai Merino, Ánxel Casal envioulle unha nota aclaratoria ao presidente do SEG.

Estimado amigo: Recibín a sua atta., as probas do final do traballo de Zenitram i-os pliegos tirados nos que hai varias marcas que non viñan nas probas. Eu non teño incomenente ningún en mandar máis d’unha proba e sinon as mandei dos pliegos tirados foi porque non tiña esa orden e cando recibin sua carta pedíndoas xa estaba a tirada feita, mais no sucesivo mandarei cantas vostede queira, hoxe van as terceiras de Zenitram.

Tomo nota do encargo das 100 Separatas dos traballos de Filgueira e Zenitram. (3)

Como se pode ver na nota, Salvador Cabeza de León esixe revisar as probas dos traballos do SEG antes de pasalos ao prelo, para limitar os erros. Non obstante, isto produce atrasos na impresión e acabará provocando tensións entre Ánxel Casal e o presidente do SEG. Este será un dos motivos polos que Casal trasladou a editorial Nós a Compostela entre maio e xuño de 1931, coincidindo coa publicación de Terra de Melide (4), procurando a proximidade ao seu principal cliente.

O traballo de Zenitram La flora gallega y el Padre Merino, é unha loa entusiasta do botánico en quen o autor atopa o sucesor científico de Feixóo e Sarmiento. O estudo relaciona os manuais que precederon o traballo botánico de Merino e dá conta dos axudantes que colaboraron na investigación co xesuíta.

Sinopse da obra

Baltasar Merino
Un monje, el P. Sarmiento, concibió la idea de una Flora gallega, y un jesuíta, el P. Merino, supo darle cima gloriosa.

Zenitram lamenta o escaso recoñecemento tributado a Sarmiento en comparación con Feixóo e tamén que as súas investigacións sobre a flora galega ficasen inéditas.

El autor del “Teatro crítico” tiene estatua en Orense, cuando el autor del “Onomástico de voces gallegas” solo tiene en Pontevedra el rótulo de una calle.

O autor referencia os intentos fanados por establecer o canon da flora galega, entre os que están o abade Pourret, José Planellas, José López Alonso, Antonio Casares, Gil y Martínez Servida, Miguel Colmeiro e Juan Lange. Todos eles investigaron as variantes locais de diferentes zonas de Galiza, e mesmo Planellas procurou documentar a flora de todo o país.

El verdadero precursor del P. Merino, Don José Planellas Giralt, catedrático de Historia Natural de la Universidad de Santiago, autor de «Ensayo de una Flora fanerogámica gallega».

Planellas publicou en 1852 un volume onde describe 853 especies, servíndose do traballo dos botánicos anteriores e da súa propia investigación que o levou a viaxar durante cinco anos por toda Galiza. A descrición das plantas acompáñase das propiedades medicinais, do uso frecuente e do nome galego.

Zenitram coincidiu nos primeiros anos do século XX con Merino, a quen describe como:

Alto, enjuto, de angulosa faz, frente espaciosa, ojos vivos y escrutadores, algo desgarbado de aire y de rugosa y atezada piel.

Merino naceu en Lerma (Burgos) en 1845. Con 15 anos entrou na Compañía de Xesús e foi destinado sucesivamente a Cuba, Estados Unidos e Porto Rico, antes de chegar á Guarda, onde viviu dedicado ao ensino e á investigación botánica, morrendo en Vigo en 1917.

Antes de publicar a Flora de Galicia, Merino deu ao prelo relatos literarios e traballos de investigación sobre temas tan diversos como meteoroloxía, lingüística, química e botánica, algúns deles prologados polo arcebispo Lago González.


Zenitram glosa as excursións de Merino ao longo da montañas e ribeiras galegas, sempre á procura de novas especies para catalogar.

Por doquier la figura del P. Merino se destaca reiteradamente en distintas estaciones, enjuta y fuerte, con el rostro curtido por las brisas del mar y el aire frío de las montañas, en su traza pintoresca de herborizador infatigable, haciendo acopio de material para su flora.

Amais de utilizar os tratados botánicos internacionais e da axuda do botánico valenciano Carlos Pau, con quen intercambiou correspondencia ao longo dos anos, Merino contou tamén cun grupo de colaboradores galegos entre os que Zenitram cita a Marcelino Rodríguez (Viveiro), Primo Castro e Manuel Lago (Lugo), José Casal (Pontevedra), Ricardo Sánchez (Melide) e José Vázquez (Arbo). Todos eles reuniron exemplares para enviárllelos a Merino, quen mesmo designou algunha plantas cos nomes dos seus amigos (Artemisia Vasqueziana ou Narcissus Lagoi).

En 1905 a Tipografía Galaica de Santiago editou o primeiro tomo da obra. O segundo apareceu en 1906 e o último en 1909. A obra describe 1.777 especies. Outras 77 apareceron nos Suplementos e 90 máis nas Adiciones, publicadas en Braga en 1917.

En outubro de 1909 o botánico Carlos Pau felicita a Merino pola conclusión do seu traballo:

No sin cierta tristeza he visto que dio V. fin a su empresa. Puede V. esperar con tranquilidad el fin de sus días, pues ha visto V. el término de su obra. Créame que merece V. que le felicite de verdad, pues su obra es la única flora que poseemos en España.

(1)  Fonte da imaxe de Zenitram: acidras.blogspot.com.es
(2)  «Cal foi o motivo real do seu traslado “forzado” e “inesperado”? Tal como recoñece a prensa da época foi por culpa dun artigo aparecido no seu periódico “sobre unhas oposicións a unha praza de doutoral en Santiago, dando a entender que antes da misa do Espírito Santo, o Espírito santo fallara a favor dun parente do arcebispo de Santiago, Sr. Martín Herrera”.» acidras.blogspot.com.es
(3)  Carta dirixida por Ánxel Casal a Salvador Cabeza de León (presidente do SEG) o 17 de abril de 1930. Ánxel Casal (1895-1936). Textos e Documentos. Dobarro Paz e Vázquez Souza. Ediciós do Castro, 2003. P. 242
(4)  Terra de Melide. Seminario de Estudos Galegos. Santiago de Compostela.  Editorial Nós, 1933.


sábado, 23 de novembro de 2013

O TÍMPANO DA CAPELA DE DONA LEONOR



O TÍMPANO DA CAPELA DE DONA LEONOR / Carro García, Xesús
11 de xuño de 1930
Imprenta Nós – A Cruña. Avenida de Linares Rivas, 50
8 p + 2 láminas ; 24,5 cm.

A separata exenta dos Arquivos do Seminario de Estudos Galegos titulada O tímpano da Capela de Dona Leonor foi escrita por Xesús Carro García e impresa por Nós en xuño de 1930, no obradoiro da Avenida de Linares Rivas da Coruña.

Este pequeno estudo tamén foi incluído no quinto volume dos Arquivos do Seminario de Estudos Galegos. Segundo o contrato concertado entre o Seminario e a editorial Nós, o editor debía fornecer os exemplares destas separatas, non destinadas á venda e que servían para atender os compromisos do autor e da institución. Algúns autores tamén encargaban exemplares adicionais dos cadernos a título particular.

Respetabre amigo: Contesto â sua do 2 corrente. No traballo do Sr iglesias xa se non pode facer separata pois como vostede sabe foi un dos primeiros que se tirou; do do Sr. Carro si se fará e custará unhas vinte e tantas pesetas os cen exemprares, que coido ser o número que desexan, así como do seu orixinal. (2)

O exemplar utilizado para ilustrar esta nota está dedicado por Xesús Carro ao historiador e tamén membro do Seminario, Ánxel del Castillo.

A meu amigo e distinguido arqueólogo e pubricista galego D. Anxel del Castillo.
O autor
Jesús Carro

O tímpano da capela de dona Leonor é un estudo histórico e artístico sobre a representación da Epifanía que decoraba a capela funeraria de dona Leonor González, segunda esposa de Roy Soga e filla de Johan Gonçaluez de Saz, na catedral de Compostela. A donante tamén está representada na talla, axeonllada entre a Virxe co neno e San Xosé.

En la visita que el cardenal Jerónimo del Hoyo hizo el 12 de septiembre de 1603, la denomina “capilla de Rodrigo y Payo Soga” y la sitúa “en el mirador de la Sancta Iglesia que cae hacia la plaza del Hospital.” (…) El tímpano debió colocarse sobre la portada de ingreso a la capilla en el costado occidental de la basílica, cerca del acceso principal por el lado derecho (…) López Ferreiro atribuye esta fundación y dotación a un Payo Soga, arcediano de Trastámara, y a su pariente Ruy Soga. Además señala lo siguiente sobre su estado: “Esta capilla es hoy conocida con el nombre del Deán. Está muy renovada. Como retablo, conserva un curioso relieve que representa la Adoración de los Santos Reyes; el cual relieve debió de ser el tímpano de la puerta de la antigua capilla” (4)


Sinopse da obra

Na fachada do Obradoiro da Catredal compostelán, â man direita, na solana que olla â Praza do Hespital, alcóntrase unha pequerrecha capela que veu dende ús anos chamándose a capela do Deián, dignidade do coengo Don Policarpo de Mendoza, seu proteutor no século XVIII.

Tivo dinantes tamén os nomes de Nosa Señora a Branca, Nosa Señora do Portal, do Obradoiro, dos Sogas e de Dona Leonor, que foi o primitivo e verdadeiro.

Carro glosa as novas sobre a capela a partir do testamento do deán Policarpo de Mendoza, da historia da basílica de Xosé María Cepedano e das memorias do arcebispado do cóengo Xerónimo del Hoyo.

No momento en que Carro redacta o seu estudo, a capela está pechada atrás dunha portada renacentista “composta de duas columnas e capités, cornisamento e frontón triangolar, lucindo no centro do tímpano unha cartela que non dí ren”. O espazo interior mide dous metros de fondo por outros dous de ancho, feito en pedra de grao con bóveda de canón.

O tímpano da adoración estaba emprazado sobre o altar e ao ser extraído revelou unha inscrición embaixo do lintel:

CAPELLA : DONA : LEONOR

Na cubrición, outro canteiro inscribiu un novo texto:

CAPILLA DE DONA LIONOR RESTAURADA EL 1768

Carro procura as referencias a dona Leonor no tomo VI da Historia de la Catedral de Santiago de Antonio López Ferreiro, onde identifica a súa relación familiar cos Soga e os Saz no documento de doazón dalgúns dos seus bens ao arcebispado, datado en Noia a 6 de maio de 1361. Os textos dan conta tamén da boa relación entre o arcebispo don Berenguel e Roi Soga, xefe dos vigairos e pertegueiros maiores da catedral, que a xuízo de Carro xustifica o permiso do cabido para edificar a capela no recinto da igrexa.

O tímpano, que ten de longo 1,30 por 0,90 d’alto, representa a escena da Adorazón dos Santos Reis e o compón nove figuras. A imaxen central, a môr de todas, é Nosa Señora coroada, sentada n’un sillón sin respaldo e con pés decorados. Ten no seu colo ô Neno Xesús, tamén coroado, e botando a bendición co-a déstra. Os Reis, dous están de pé, amostrando nas mans ús dons (..) De outro lado alcóntrase San Xosé sentado e con seu bastón de «tau», poñendo a sua déstra sobre a cabeza de unha muller axoenlla e co-as mans levantadas, posíbelemente unha devota que supoñemos sexa Dona Leonor.

Resulta probable que no século XIV o tímpano ocupase a porta de entrada da capela primitiva. O lugar foi remodelado sucesivamente nos séculos XVI e XVIII.

Tópase n’autualidade, pechada ista capela do Deián, ou sexa a que primitivamente foi de Dona Leonor. Xa non hai n’ila ningún culto. Toda lembranza fuxíu. O tímpano que dinantes facía de retabro, levouse pra o Museu da Catredal. Alí é unha das xuas xoias. Dona Leonor sigue xoenlla e baixo a man de San Xosé.

(1)  Fonte da imaxe de Xesus Carro: realacademiagalega.org
(2)  Carta dirixida por Ánxel Casal a Salvador Cabeza de León (presidente do SEG) o 6 de xuño de 1930. Ánxel Casal (1895-1936). Textos e Documentos. Dobarro Paz e Vázquez Souza. Ediciós do Castro, 2003. P. 247
(3)  Fonte da imaxe do tímpano de dona Leonor: farodevivo.es
(4)  Un tímpano singular vinculado al arzobispo fray Berenguel de Landoria (1317-1330) en Santa Cristina de Fecha (Santiago de Compostela). Carmen Manso Porto.



sábado, 16 de novembro de 2013

LUZ Y BASILIO



LUZ Y BASILIO / Pérez Brey, José
10 de abril de 1930
Imprenta Nós – A Cruña. Avenida de Linares Rivas, 50
142 p ; 18,5 cm.

Luz y Basilio, novela escrita en castelán por José Pérez Brey, foi impresa por Nós en abril de 1930 no obradoiro da Avenida de Linares Rivas da Coruña.

Esta é a única obra coñecida de José Pérez Brey, mestre en Oleiros durante os anos da República e depurado logo do golpe de estado como resultado da doutrina promovida polo presidente da Comisión de Cultura y Enseñanza, José María Pemán, no B.O.E. do 10 de decembro de 1936, onde expresa que “El carácter de la depuración que hoy se persigue no es sólo punitivo, sino también preventivo” por considerar os mestres “envenenadores del alma popular”.

Os acusadores imputan sen asegurar que tendencia política teñen os mestres aos que acusan: do mestre de Oleiros José Pérez Brey din que é anarquista (por publicar a novela “Luz y Basilio”, 1930) e comunista por constituír unha entidade «bajo pretexto de agrarismo». (1)

Luz y Basilio foi censurada conxuntamente coa obra De esto y de lo otro, escolma dos textos xornalísticos publicados por Roberto Blanco Torres, (2) como sabemos por unha carta de 12 de xullo de 1937 dirixida ao Director de Orde Pública de Vigo. (3)

(...) Una vez que la censura de libros había sido centralizada, y se había puesto en marcha el procedimiento administrativo ya reseñado, se produce en relación a determinados textos, que si bien habían sido editados con anterioridad, y habían circulado por tanto, diversas órdenes de recogida, a pesar de su presentación a la censura de la Delegación del Estado para Prensa y Propaganda.

En un primer caso, se trata de dos obras que, en condiciones normales, es decir, una vez que los presupuestos censores han sido interiorizados, nunca hubieron de haber llegado hasta su presentación a la censura. Se trata de las obras de José Pérez Brey, Luz y Basilio y de A. Roberto Blanco Torres, De esto y lo otro. Respecto al primero, el informe, tras criticar su estilo literario, decía : “respecto al nervio de las ideas aún es más deplorable”; y del segundo texto: “detestable y censurable desde cualquier punto de vista de nuestro ideario”. (4)

Levado da súa inclinación a emendar, o censor aplícase tamén como crítico literario e condena a narración de Pérez Brey non só desde o punto de vista ideolóxico, senón tamén estilístico.

Claro que o pouco perspicaz emendador non chega a decatarse que a prosa exuberante e dabondo adxectivada que describe as castas relacións amorosas entre Luz e Basilio, é unha sátira da literatura popular da época.

Los dos, instruidos en el arte cupídico por una ley natural que le dictaba una madre común, se miraron con timidez convulsiva, originada por una íntima atracción de dulcísima adherencia capitulada en el gran volumen de la legislación reproductiva.

Esta linguaxe edulcorada dos episodios amorosos vólvese en cambio directa e precisa cando o autor debae polo miúdo os mecanismos da corrupción política.

Resulta sintomático comprobar como Pérez Brey realiza unha diagnose da corrupción no poder e o censor interpreta esta crítica como unha manifestación anarquista. Ao tempo que o relato dá conta das relacións amables entre Luz e Basilio, tamén denuncia a política caciquil dos gobernantes dirixida a rapinar os recursos públicos e garantir o inmobilismo social. O novo poder tolera prácticas semellantes entre os seus dirixentes, pero non pode consentir que ninguén as denuncie.

Fiel ao seu credo, Pérez Brey enuncia os principios que no seu xuízo deben guiar o ben común:

Producción mutua, igualdad material, afecto social, respeto profundo al anciano virtuoso, admiración cultural y respeto sagrado a las leyes sociales impuestas por el pueblo, de derecho soberano.

Sinopse da obra

Logo de doutorarse en dereito, Basilio, fillo dunha familia aristocrática, viaxa a Brasil onde coñece unha fermosa moza chamada Luz. Os dous namoran decontado.

Basilio visita a casa de Luz e, ao longo de varias sobremesas, nárralle ao pai da moza as súas viaxes por Europa, onde os servidores públicos corruptos gastan ás mans cheas os cartos rapinados. Basilio pescuda as bases do poder na sociedade occidental, dominada por unha caste política intrigante e indigna, que procura o lucro persoal obtendo comisións pola concesión de obras públicas.

Nunca llegara a suponer que el intangible tesoro nacional fuera malversado por sus mismos administradores.
Engañado por el manto exterior de la astucia política, que bajo su sombra se esgrimiesen armas de herida lenta con perjuicio del bienestar comunal, autorizando el hurto con el sufragio nacional.

Basilio tamén describe os mecanismos caciquís locais que sustentan o poder político central e procuran perpetuar a dominación, disfrazada baixo unha aparencia democrática.

A maiores de cualificar os actos, Pérez Brey identifica os atributos dos seus protagonistas: “colmena de zánganos sociales”. Todos estes lacazáns teñen en común a ausencia de moral e a hipocrisía, guiando as súas vidas pola permanente procura do pracer.

Tres meses había ya que Basilio se hallaba lejos de sus padres y en medio de la selva americana de difícil comunicación.
Recibiera tres cartas de ellos, y en la penúltima y última, sobre todo en ésta, le decían que regresase pronto a Europa, para tratar un asunto relacionado con su vida futura.

Antes de marchar, Basilio pide a man de Luz, comprometéndose a volver decontado. Os pais do mozo, en cambio, proxectaron para el a voda cunha muller da súa mesma caste social, sen saber que Basilio despreza o sistema impermeable que separa as persoas pola súa orixe.

Su madre, educada en un colegio de nobles, y desarrollada en medio de una sociedad de temperamento frío e impasivo, ante la cual debían inclinarse los estados inferiores, no se avendría nunca a que su ilustre vástago mezclase su azulada sangre con la de una cualquiera.

Ao cabo Basilio embarca de novo en dirección a Brasil, pero canda el tamén viaxa disimuladamente outro home “de presencia intranquilizadora y gesto de presidiario” enviado pola nai.

Reunido cos amigos brasileiros, a familia de Luz celebra a volta de Basilio. Días máis tarde, o criminal consegue matar a Luz xunto coa súa familia dinamitando a facenda onde viven.

O texto acaba anunciando o final do primeiro tomo. É probable que o autor proxectase continuar a novela de final abrupto, pero non deu ao prelo novas achegas.

(1)  A depuración do maxisterio e a educación pública en Galicia: 1936-1961. Andrés Santalla López. A represión franquista en Galicia – Actas dos traballos presentados ao Congreso da Memoria. Narón. 2003.
(2)  De esto y de lo otro. Roberto Blanco Torres. Editorial Nós, Avenida de Linares Rivas, 50. A Coruña. 30 de decembro de 1930.
(3)  La Delegación de Estado para Prensa y Propaganda y la censura de libros. José Andrés de Blas
(4)  Ibidem anterior.