sábado, 27 de setembro de 2014

ESTEBO



ESTEBO/ Xosé Lesta Meis
1927
Biblioteca de Novelas Lar. A Cruña
296 p ; 19 cm.

A novela Estebo do escritor Xosé Lesta Meis foi impresa por Lar na Coruña en 1927.
O libro está dedicado ao alcalde da Coruña Manuel Casás Fernández e inaugurou a Biblioteca de Novelas da editorial Lar, da que non chegaron a editarse novos exemplares porque poucos meses máis tarde habíase producir a separación entre Leandro Carré, propietario da editorial, e Ánxel Casal, encargado da administración, continuando Nós o labor editor de Lar.
En xaneiro de 1926 a Revista Mensual Lar publicou co número dezasete a novela curta Manecho o da Rúa (2), onde Lesta Meis recrea a súa propia experiencia na emigración cubana.
Esta novela recibiu moi boa acollida entre a escasa crítica que se ocupou dela (3). Non obstante, por tratarse da primeira obra literaria do autor e tamén pola limitación de espazo que impuña o formato da revista Lar, Lesta non desenvolveu cumpridamente os ambientes que acompañan a narración. 
Recolleu o autor de Manecho o da Rua, moitas loubanzas. D’aquela alguén laiouse de qu’estas pubricaciós de pequenas novelas, afogaban o xérmolo d’asuntos que desenrolados sen limitación d’espazo, poderían dar novelas grandes das qu’a literatura galega tanto precisa pr’o seu espallamento. (4)

O autor incide en Estebo na mesma idea tratada en Manecho o da Rúa, nunha novela que, sen chegar a ser autobiográfica, dá conta das experiencias do autor na emigración, nun tempo en que non era habitual transformar esta terrible experiencia en materia literaria (5) como ben expresa o crítico anónimo da revista Nós (Quizais Vicente Risco): Reside o seu principal intrés n-iste punto da emigración, no que nos dí dos qu’están alá.

Xosé Lesta Meis foi un dos mellores narradores da súa xeración malia ter deixado unicamente tres libros debido a súa morte prematura aos 43 anos, todos eles editados por Ánxel Casal. (6)

Obra literaria de Xosé Lesta Meis
Estebo é unha novela de costumes inserida na corrente naturalista que puxeron de moda, entre outros, Galdós, Blasco Ibáñez ou Emilia Pardo Bazán, onde Lesta fala como sempre da súa aldea de Eirís, hoxe integrada na Coruña, detallando polo miúdo os costumes e a vida da xente caracterizada pola pobreza, a solidariedade comunitaria e a relixiosidade inocente.
 man direita está Eirís, coas suas casas vellas, de paredes e tellados escuros, cos cumes esfondados algunhas, â beira de corredoiras fondas entre arbres que contan os anos por pares de ducias.
Ademais deste documento sociolóxico de valor histórico e documental notable, Lesta tamén describe as miserias da emigración cubana e as transformacións que esta experiencia produce nos protagonistas.
Sinopse da obra
O relato comeza coa descrición da vida na aldea.
Era unha aldea como de medio cento de casas, separadas unhas d’outras por hortas, cortiñas, corredoiras e tarreos. De lonxe coasemente non se vía mais que unha dúcia. Pero según se entraba n-ela íbanse descubrindo na volta d-unha corredoira, detrás d-unha arrimada, ô abrigo de figueiras, â sombra d-un parral ou ô socaire d-un loureiro.
Nunha casa de labregos acomodados viven o tío Mingos e a siña Marica cos seus catro fillos: a espelida Lela, Farruca, a baril Gorecha e Estebo.
Estebo é un mozo nugallán e consentido que aborrece o traballo da terra.
N-esta terra non hai máis que fame. Eu vexo que o que vai á fora nunca ven mal. Chega ben posto, con bo traxe, boa leontina no reló, e todo o mundo o agasalla. Aquí está un traballa que traballa desde o abrir do día hastra a noite pecha e nunca sal da miseria.
O tío Mingos morre nun accidente e a siña Marica confia a Estebo o goberno da casa, pero o mozo non é quen de afacerse ao traballo e dous anos máis tarde embarca rumbo a América.
Unha mañán do mes de Outeno, despois de bicalo moito e darlle apretas sua nai a mais suas irmás, foi Estebo carreteira abaixo cara â Cruña. Levaba o mellor traxe que tiña. Nos petos o demo de cousas, e a cabeza chea de carabullos. Embarcaba aquela mesma tarde.
A viaxe nos camarotes de terceira resulta penosa. Unha vez chegado á Habana e logo dunha azarosa experiencia, deixa a vila para traballar no enxeño Conchita.
Un campo grande; no medio e medio do campo ó inxenio, ou sea a fábrica de facel-o zucre. E por alí arredor, separados do inxenio, casupas de madeira, coartuchos, onde vivían os traballadores (…) A xente que se vía andaba esfarrapada, descalza, coirosa, famenta. Parecía non haber un carto.
Estebo traballa polo caldo e bourado polos capataces unhas terras que non son da súa propiedade. E daquela comezou a zafra: “Notábase âs léguas que se iba entrar n’outra vida máis ampria, máis grande, máis rica”.
Don Vicente, un xornalista de paso pola zafra, escribe as cartas que Estebo envía a Mari Pepa, mentres Adela responde en nome da moza de Estebo. E así comezan a cartearse Vicente e Adela por medio dos mozos, poñendo nas letras todo o seu idealismo.
A zafra acaba coa saúde dos traballadores. Cando remata, Estebo embarca de volta a Galiza acompañado por Vicente.
Nos doce días que durou o viaxe, Estebo conoceu algús compañeiros que se fixeron amigos d’él. Viña o barco cheo de xente. O máis d’eles estiveran de catro anos pr’arriba en Cuba. Eran traballadores. Tamén, pouco bo traían que contar. Ben se lle vía. Viñan feitos esqueletes. Poucos eran os que non se lle podían contal-os ósos sin moita dificultá. O peito e máil-a barriga non se sabía que fora d’eles. As costas tíñanas enriba dos hombros.
Na terra agarda por estes emigrantes fracasados a miseria que deixaron atrás antes de se embarcar, pero agora a maiores perderon a saúde.
Estebo chega a casa polo mes de Santiago. Cura as fames e comeza a traballar arreo nos eidos. “En poucas semanas virou o lugar co d’arriba para abaixo. Os bois estaban folgados e gordos. Tiraban pol-o arado como nada. Puxo todas as terras en movimento”.
Adela e Vicente casaron. Tamén Estebo e Mari Pepa.
Un pouco máis aló, Estebo alindaba os bois â corda. Don Vicente ouviulle esta cántiga, no vello estilo da aldea:
     Non hai terra como a miña.
     Nin casa como a que eu teño;
     N-ela viviron meus pais,
     N-ela os meus fillos naceron.
(1)    Fonte da imaxe de Lesta Meis: Abellas de ouro. Grandes Mestres. Xerais, 1982.
(2)    Manecho o da Rúa. Recensión publicada nos Libros de Ánxel Casal en outubro de 2012.
(3)    “Manecho o da rúa de Xosé Lesta Meis, é a historia ben malfadada por certo, d’un emigrante, un mociño da aldeia a quen leva pra Habana a cobiza do lonxe, com’o difunto Viqueira chamaba â Saudade, e que volta coa saudade d’un amor e os asomos d’unha vida que deixou aló, e remata por tomar veneno. A presentación da nai do Manecho e a pintura da vida infernal e anguriosa dos traballadores dos inxenios, son páxinas naturalistas âs que non estamos moi afeitos, mais que âs 18 páxinas desaparecen xa, deixándonos outra vez no terreo onde nos movemos adoito. Ten acertos e verdade esta noveliña”. Revista Nós nº 26. Febreiro de 1926.
(4)    Revista Nós nº 47. Novembro de 1927.
(5)    Antón Villar Ponte utilizou a emigración como tema literario antes que Lesta Meis na peza teatral Almas mortas, publicada pola editorial Céltiga en Ferrol no ano 1922. Outros autores como Ricardo Carballal (O tesouro acobillado. Terra a Nosa. El Noroeste, A Coruña. 1919) usaron a emigración como marco literario, pero sen afondar no drama dos emigrados.
(6)    Manecho o da Rúa. Lar, A Coruña. 1926; Estebo. Lar, A Coruña. 1927; Abellas de Ouro. Nós, A Coruña. 1930 (recensión sobre este libro publicada nos Libros de Ánxel Casal en decembro de 2013).


sábado, 20 de setembro de 2014

O BUFÓN D'EL REI



O BUFÓN D’EL REI / Vicente Risco
18 de febreiro de 1928
Nós, Pubricacións Galegas e Imprenta. Real 36-1º. A Cruña
47 p ; 17,3 cm.

A peza O bufón d’el Rei incluída na colección de Teatro Galego da editorial Nós e escrita por Vicente Martínez-Risco e Agüero foi impresa na Coruña en 1928.
O Bufón d’el Rei. Drama en catro pasos, recibiu o premio da Festa da Lingua Galega celebrada en Compostela en 1926, organizada pola Liga de Amigos de Santiago.
O teatro foi unha das ferramentas das Irmandades da Fala para normalizar o uso do galego nos ambientes urbanos. Moitos intelectuais galeguistas forneceron textos dramáticos destinados aos cadros de afeccionados. Non obstante Vicente Risco non traballou con intensidade este eido creativo, pois esta é a única peza dramática coñecida do autor.

Nela Risco preséntanos o Bufón, un personaxe cohibido, prisioneiro nun corpo eivado, pero convencido da súa superioridade intelectual sobre os membros da Corte.
Na peza teatral O bufón de El Rei pode que haxa un amargo autorretrato, alguén de corpo débil e mente inquisidora e poderosa. (2)

Alén diso, o texto expresa a miseria moral do Bufón, quen actúa por vinganza e envexa contra a raíña e o cabaleiro “fermoso e forte e de sonados feitos”.
A obra pódese considerar como un estudio de deformidade física e moral e da súa interrelación. (3)
O Centro Dramático Galego levou a escena a obra no Teatro Principal de Ourense en 1997 baixo a dirección de Manuel Guede e con Xosé Manuel Olveira “Pico” no papel do Bufón. A valoración do director sobre o texto orixinal que el mesmo adaptou resulta pouco favorable.
O texto de Risco é complexo e precario. É áspero e con problemas de estrutura dramática. É brevísimo e, sen embargo, pretensioso. Quere opositar á totalización. Retórico. Con fallas narrativas de aprendiz e incoherencias na súa armazón que delatan a quen descoñece os mecanismos elementais do xénero ou a quen non a deixou madurar suficientemente, co obxectivo de presentalo ás présas a algún concurso teatral. (4)
Particularmente, aprecio este xuízo abondo rigoroso cos méritos do texto, pensado en inicio para ser representado por un cadro de afeccionados coa intención de sacar o idioma galego do rexistro chocalleiro e folclórico ao que estaba reducido no teatro (5), e que non foi concibido para dar soporte a unha, daquela impensable, grande montaxe escénica.
Sinopse da obra
Primeiro Paso
O Bufón e o capitán Guindamor conversan.
O Bufón: O Capitán i-o Bufón diferéncianse no emprego que lle dan âs suas necedades: Vós Señor Capitán consagradeslla ô azor, eu adico a miña ô Rei. Non hai outra distancia.
O Bufón rexeita a súa condición de monstro, sentíndose cativo dunha vida que non pediu e ama en segredo á raíña Iolanda, namorada do capitán Guindamor. Ofendido, o Bufón informa o rei do encontro entre os amantes.

El-Rei: Digo que mañá pol-a noite, viremos da vila eu e mais ti, soliñol-os dous, colleremos eiquí catro dos de mais fianza, e pillarémolos. E farei xustiza sen que ninguén se decate. Vaite!

Segundo Paso

A raíña e Guindamor parrafean na terraza do pazo.

Yolanda: Ouh, Guindamor, ten coraxe deic’a fin; lévame d’eiquí, andemos acocharnos moi lonxe, cos piratas das illas cobertas de brétema... Eu teño moito medo eiquí...

De súpeto entran na escena El-Rei, catro homes armados e o Bufón para deter os amantes.

O Bufón: Alá vai todo!... Ouh, a cobra acochada antr’a ramallosa, antr’as roseiras froridas! A salamántiga ponzoñosa!... Maldito, maldito bufón!

Terceiro Paso

Guindamor será executado contra o abrente. O Bufón visita o cabaleiro na cela.

Bufón: Eu fun, Guindamor, eu fun quen vos descobríu, quen vos persigueu, quen axexou noite e día atrás de vós, atrás de Yolanda pra vos pillar no allo; eu fun quen levou ô Rei da mau pra que vos atrapara e vos botara a pouta de ferro... Guindamor, toda a vosa vida foi de rosas, mais eu, O Bufón, o monstro, o portento, eu fun o vencedor.
Guindamor: Xá o sei, Señor Bufón; xa o sei, e perdóovos pra que Deus me perdoe a mín.

O Bufón afirma telo entregado por odio, por envexa, por vinganza e non por lealdade ao Rei. Porén, o cabaleiro perdóao e sinte compaixón. Como último favor entrégalle o anel da raíña e pídelle que llo devolva.
 
Cuarto Paso

Ortruda, a dama da Raíña, recibe o Bufón para desenmascaralo: o Bufón é o duque Galehaut de Kerganor.

Galehaut foi primoxénito do duque Lisuarte, e sendo “xorobado, torto pra un lado, feo, nin podía montar d’acabalo com’os homes, nin podía co-as armas” temeu perder o morgado da casa e acordou desfacerse do irmán Tintagil entregándollo a uns cómicos de paso. Daquela o pai botouno da casa e Galehaut transformouse no bufón do Rei.

Os cómicos venderon a Tintagil a un fidalgo e co tempo armouse cabaleiro, chegando ao reino co nome de Guindamor.

Iolanda recupera o anel e despreza o raposeiro Bufón.

O Bufón: Raíña Yolanda! Eu vin eiquí homildoso i-arrepentido cumpril-a derradeira vontade do que vai morrer por vós!... Nada vos debo! Despreciado fun toda a vida pra qu’agora me firan vosos aldraxes!... Raíña Yolanda! O duque Galehaut de Kerganor amouvos coma ningún outro pod’amar n-iste mundo. De feo puña medo miralo, i-era bufón d’El Rei. Outro aventureiro trunfou no voso querer, e fíxovos faltar â fé xurada no altar. Mail-o bufón vingouse... Mañá o cadávre martirizado de Guindamor queimarase ô lume das brasas, e as suas cinzas irán â esterqueira. Canto a vós, Yolanda, morreredes d’unha doenza estrana d’eiquí a un día ou dous. Vos, Ortruda pediredes esmola pol-as rúas da vila, pol-os carreiros e nas portas das eirexas... Abofé qu’a venganza é dina d’un Kerganor.
A Raíña: Golod! Golod!
O Carceleiro: Que manda a miña señora?
A Raíña: Colle a iste maldito e bótao da torre abaixo. Que volva pr’o inferno d’onde surtíu!
(O carceleiro agarra ô Bufón, e guinda co-il pol-a fenestra).

(1)    Fonte da imaxe de Vicente Risco: bvg.udc.es
(2)    Vicente Risco, tráxico bufón, intruso perturbador. Suso de Toro. El País. 28 de xaneiro de 2011.
(3)    galegos.galiciadigital.com/gl/vicente-martinez-risco-y-agueero
(4)    Memoria dunha montaxe: a propósito de O bufón de El Rei. Manuel Guede Oliva. Centro Dramático Galego. Revista galega do ensino – nº 18 – febreiro de 1998.
(5)    O Decreto de Separatismo publicado en 1923 polo xeneral Miguel Primo de Rivera, só permitía a utilización das chamadas neste documento legal "linguas rexionais" en representacións de tipo ruralista e folclórico. As obras que escapaban destas tendencias podían ser publicadas, mais non levadas sobre o taboado, debido a que a súa difusión no papel era moito menor que na escena, posto que estas pezas serían lidas por minorías cultas xa convencidas do ideario galeguista. Conservatorio Nacional de Arte Galega. galipedia.org